Wat hebben we daarvoor gedaan?

Voor een uitgebreidere beschrijving van de onderliggende activiteiten verwijzen wij naar het Programma Zuid-Hollandse Economie (PZE).

Innovatie zorgt ervoor dat er nieuwe duurzame en digitale oplossingen worden gevonden voor maatschappelijke opgaven. De inspanningen van de provincie zijn erop gericht de omgeving (of het ‘ecosysteem’) voor ondernemers waarbinnen zij innoveren en ondernemen te versterken. Zo komen er meer innovaties tot stand en ontstaat er een klimaat waarin bedrijven zich willen vestigen of verder ontwikkelen. Daarnaast is het van belang dat onze economie toekomstbestendig en weerbaar is, zodat grote gebeurtenissen zoals de coronacrisis in de toekomst kunnen worden opgevangen. We streven naar een robuust ecosysteem waarin bedrijven en clusters onderling optimaal kunnen (samen)werken. Door in te zetten op transities en innovatie zorgen wij ervoor dat Zuid-Holland klaar en weerbaar is voor de toekomst.

Om dit te bereiken zijn de volgende succesvolle subsidieregelingen in 2021 opnieuw opengesteld:

• MKB Innovatiestimulering Topsectoren (MIT) om regionale innovatie in de topsectoren te stimuleren (€ 7 mln provinciale middelen en € 9 mln rijksmiddelen; samen € 16 mln).
• Campussen Zuid-Holland, voor kansrijke initiatieven binnen de TU Delft Campus, het Leiden Bio Science Park en de Space Campus Noordwijk (€ 2,6 mln).
• Regionale Netwerken voor innovatie in Zuid-Holland, om het organiserend vermogen van innovatieve economische clusters en hun onderlinge verbondenheid te versterken (€ 1,5 mln).

Daarnaast is bijgedragen aan de volgende onderwerpen:

• Er zijn vier innovatieprogramma’s gestart en uitgevoerd, op de thema’s Energie & Klimaat (€ 0,6 mln), ZorgTech (€ 0,2 mln), AgriTech (subsidie vanaf 2022; € 0,8 mln) en Smart Industry (Smart Manufacturing Industriële Toepassingen in Zuid-Holland ofwel SMITZH; € 1,3 mln). En er is € 0,3 mln ingezet voor coronahulp aan fieldlabspartijen.
• Voor het onderwerp Vroege Fase Financiering (VFF) is na de najaarsnota de provinciale bijdrage van € 2 mln in de vorm van een subsidieverlening aan InnovationQuarter afgewikkeld. De middelen voor VFF zijn bij UNIIQ, het investeringsfonds voor VFF van InnovationQuarter, belegd. UNIIQ helpt ondernemers in Zuid-Holland om hun innovatie sneller naar de markt te brengen. Vanwege de geschatte looptijd door het Innovation Quarter worden de lasten niet in 2021 maar in 2022 en verder verantwoord. Het budget 2021 van € 2 mln dat hiervoor gereed was gezet, wordt overgeplaatst naar de uitvoeringsjaren.
• Er is een start gemaakt met de uitwerking van de regionale Groeiagenda die volgde uit de Nationale Groeiagenda van het kabinet. Aan de procesbegeleiding van investeringsvoorstellen voor het Nationaal Groeifonds is € 0,2 mln besteed.
• Startup in Residence, waar in 2021 in lijn met eerdere jaren opnieuw startups werden verbonden aan uitdagingen van de provincie. Andere activiteiten van het Innovatieteam waren innovatiegericht inkopen stimuleren en adequaat communiceren over innovatie (onder meer via #InnovatiefZuidHolland). Ook werden in 2021 drie campussen mede ondersteund in hun verdere groei en ontwikkeling (PZH Campus, Campus@Sea Scheveningen, Leiden Law Park); in totaal is € 0,5 mln besteed.
• De verdere ontwikkeling van Planet B.io, de Biotech Campus bij het DSM-terrein in Delft (€ 0,7 mln). Planet B.io faciliteert samenwerkingen rondom innovatieve biotechnologie met de TU Delft, DSM, de pilot faciliteit BPF en creëert een community van onderzoekers, ondernemers, investeerders en overheden.
• Versterking van het Life Science and Health cluster, dit jaar onder andere via een subsidie van € 2 mln voor de ontwikkeling van NECSTGEN, een onderzoeksfaciliteit voor cel- en gentherapie op het Leiden Bio Science Park.
• Ondersteuning van het brede MKB bij 9 ‘MKB-deals’ met gemeenten en ondernemersvertegenwoordigers in Zuid-Holland (€ 1,6 mln waarvan € 0,8 mln verantwoord wordt in 2021 en € 0,8 mln in 2022). De MKB-deals hebben betrekking op concrete projecten om het brede mkb in Zuid-Holland te ondersteunen, onder meer in digitalisering.
• Vanuit de regiodeal Drechtsteden is de meerjarige subsidie voor ‘Leerpark Drechtsteden’ verleend. Het gaat om de inrichting van een zogeheten maakfabriek in de regio. Het totaalbedrag is € 3 mln waarvan € 0,3 mln al direct wordt verantwoord in het jaar 2021.
• Met het circulaire programma ACCEZ hebben VNO NCW West, de regionale universiteiten en de provincie een samenwerking gevonden die blijvende vernieuwing mogelijk maakt met beleidsmakers, ondernemers en onderzoekers. Het budget van het programma 2018-2023 is € 9 mln waarvan € 5 mln van de provincie. In 2021 zijn de projecten in de Haagse Binckhorst, de tuinbouwscenario’s en het Groene Hart afgerond. Daarnaast zijn nieuwe trajecten gestart om gebiedsgerichte dialogen te faciliteren in de glastuinbouw, het kennisecosysteem Zuid-Holland, de melkveehouderij en de regio Bollenstreek.

Europese middelen
Uit het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) zijn in 2021 nieuwe subsidies verstrekt door het beschikbaar komen van middelen via het (corona)herstelprogramma REACT-EU. Deze middelen werden verder aangevuld met cofinanciering vanuit het Rijk. De middelen zijn ten goede gekomen aan innovatieve projecten die de transitie naar een duurzame en digitale economie in Zuid-Holland versnellen. Het mkb was hierbij de voornaamste doelgroep. In 2022 zullen de eerste reguliere openstellingen vanuit de nieuwe EU-programmaperiode 2021-2027 plaatsvinden. De provincie stelt eigen cofinancieringsmiddelen beschikbaar om extra sturing, gebruik en effect van deze EU-middelen te bereiken. Zowel EU- als eigen cofinancieringsmiddelen worden uiteraard ingezet voor onderwerpen die passen bij de beleidsdoelstellingen van de provincie en die ook zijn afgestemd met regionale partners, zoals de gemeenten Den Haag en Rotterdam.

InnovationQuarter
De opdracht van InnovationQuarter (IQ) is door de coronacrisis uitdagender en relevanter geworden. Er moet snel en doelgericht worden ingespeeld op veranderende economische omstandigheden. In 2021 is IQ blijven bouwen aan programma’s, innovatieprojecten en business cases (Innoveren); door te investeren in vernieuwende bedrijven (Investeren), door de mkb’ers te blijven ondersteunen in hun internationale ambities en door ook in deze tijd buitenlandse bedrijven naar onze regio te trekken (Internationaliseren).

Dit heeft in 2021 geleid tot een additioneel geïnvesteerd privaat vermogen van naar schatting € 682 mln en de creatie van 2.483 hoogwaardige arbeidsplaatsen in de regio. De doelstellingen uit het Jaarplan 2021 waren respectievelijk € 99 mln en minimaal 600 hoogwaardige arbeidsplaatsen. Dit is exclusief de corona-overbrugging investeringsportefeuille.

In 2021 is de intrinsieke waarde van IQ verder gedaald met € 1,4 mln, waardoor het verschil tussen de nominale en de intrinsieke waarde is gestegen van € 5 mln naar € 6,4 mln. De toevoeging van € 1.4 mln aan de voorziening die voor dit risico is getroffen wordt gedekt uit de Algemene reserve.

In 2021 is de kracht van het greenportsnetwerk gebleken uit de effectieve samenwerking van netwerkorganisaties tijdens de coronacrisis. De tuinbouwsector heeft zich in 2021 grotendeels hersteld van de noodsituatie. Tuinbouworganisaties pakken samen de collectieve knelpunten aan op het gebied van arbeid, financiën en logistiek. Greenports Nederland coördineert en faciliteert de gezamenlijke aanpak. De sector is zich er scherp van bewust dat het belangrijk is om meer robuust te worden voor crises zoals deze. Daarom is in opdracht van de crisisorganisatie onder regie van ACCEZ gewerkt aan een scenarioanalyse. De scenario’s bieden handvatten voor gesprek en handelingsperspectieven voor alle ondernemers en beleidsmakers in de tuinbouwketen. Daarnaast is met de partners verder gewerkt aan de doelen van de Nationale Tuinbouwagenda 2019-2030. Volgens afspraak worden door GS jaarlijks de details gedeeld met Provinciale Staten.

Verder zijn de volgende projecten uitgevoerd:

• Voor de energietransitie in de glastuinbouw wordt met de sector intensief samengewerkt binnen het vernieuwde Energieakkoord in de Greenport West-Holland (GPWH), met de Greenport Duin- en Bollenstreek en Greenports Nederland. Over de inhoudelijke resultaten is gerapporteerd vanuit de opgave Schone Energie voor Iedereen.
• Vanuit het Werkboek Oostland zijn plannen van aanpak voor het gebied benoemd. Inventarisatie naar herstructurering in polders Noordpolder en Kleihoogt (beide Lansingerland) is afgerond.
• Op grond van de werkboeken Oostland en Westland is de inventarisatie, actualisatie en analyse van de data voor de glastuinbouw in de GPWH afgerond. Daarnaast is het onderzoek naar agrologistieke bedrijventerreinen geactualiseerd. Het project ruimtelijk economische strategie GPWH is gestart.
• Er is geïnvesteerd in gebiedsgerichte aanpak waarmee glasconcentratiegebieden toekomstbestendig worden gemaakt zoals in de Broekpolder, Oranjepolder (beide Westland) en Baan en Sotaweg (regio Aalsmeer).
• In Greenport Aalsmeer is gewerkt aan duurzame gebiedsontwikkeling om bedrijven te ondersteunen bij toekomstplannen en is er onderzoek verricht naar het ruimtelijk-economisch vraag- en aanbodveld voor veiling gelieerde bedrijven.
• In de gebiedsontwikkeling Dutch Fresh Port is gewerkt aan de integrale ontwikkeling van het gebied met inachtneming van woningbouw in Barendrecht (Stationstuinen). Er zijn ‘bouwstenen’ opgesteld en uitgewerkt, waarbij bereikbaarheid en bestuurbaarheid de aandacht hebben gevraagd.
• Meer agrologistieke bedrijven werken samen om de benodigde multimodale versverbindingen via spoor, binnenvaart en ‘shortsea’ concreet vorm te geven. Met het Rijk (BO MIRT), het havenbedrijf Rotterdam, het betrokken bedrijfsleven en greenports is gewerkt aan de verdere concretisering van spoorverbindingen voor ‘vers’ vanuit Rotterdam.
• Het in 2021 vernieuwde ‘Innovatiepact Greenport West-Holland’ heeft geleid tot succesvolle innovatie-projecten voor digitalisering, verduurzaming, circulariteit, biodiversiteit en de human capital agenda.
• Ondernemers zijn met expertise ondersteund bij aanvragen voor fondsen, zoals het Nationaal Groeifonds en REACT-EU.

• Daarnaast heeft de provincie bijgedragen aan de internationaliseringsstrategie van de Greenport West-Holland. Deze is in 2021 vastgesteld in de Greenboard.
• Het beheercontract van de Dutch Extract Library tussen de provincie en Universiteit Leiden is gesloten.
• In de handelsbevordering met China is in 2021 een meerjarenplan opgesteld en zijn alle fysieke missies vervangen door digitale activiteiten. Zo hebben de commissaris en gedeputeerden online videopresentaties gegeven, onder meer in de Hebei-week, november 2021, en is de jaarlijkse China Business Week digitaal georganiseerd.
• Het initiatief Phario heeft een proeffabriek gebouwd waar plastic uit afvalwater gemaakt wordt voor toepassingen in de glastuinbouwsector.

Het Haven Industrieel Complex (HIC) in Rotterdam is van grote betekenis voor de regionale en nationale werkgelegenheid en vormt een onmisbare schakel in de transitie naar een nieuwe, duurzame economie. Een aantrekkelijk vestigingsklimaat, dat een stimulans vormt om te investeren in verduurzaming, vormt hierbij een belangrijke randvoorwaarde. In 2021 heeft de provincie het volgende concreet bijgedragen aan de transitie van het HIC:

• Via de subsidieregeling Regionale Netwerken voor Innovatie Zuid-Holland (RNIZ) draagt de provincie bij aan samenwerking en netwerkvorming in het HIC. De subsidie wordt verstrekt voor een periode van maximaal vier jaar. In 2021 hebben de volgende netwerken in het HIC subsidie ontvangen: Smart Port, Maritime Delta, Deltalinqs Climate Program (voor al deze organisaties loopt de subsidie tot en met 2021), Clean Tech Delta (tot en met 2022), Smart Shipping (tot en met 2023), Port XL en Itanks (tot en met 2024).
• Via de MIT-regeling stimuleert de provincie innovaties in het mkb. In 2021 hebben diverse bedrijven uit het HIC subsidie uit de MIT-regeling ontvangen voor haalbaarheidsstudies en samenwerkingsprojecten.  Het betreft de sectoren energie, water en chemie.
• In 2021 is de regionale maritieme agenda opgesteld. Als vervolg hierop hebben in 2021 diverse projecten via IQ ondersteuning gekregen bij het in kaart brengen en aanvragen van bijpassende (Europese) subsidies.
• In 2021 is een pilot maritieme datawerf gestart, met een belangrijke bijdrage door de provincie. Maritieme MKB-bedrijven krijgen in deze pilot ondersteuning om hun ambities voor datagedreven werken te realiseren .
• De bijdrage van de provincie specifiek gericht op de energietransitie in het HIC vindt u terug in Ambitie 3 Schone energie voor iedereen, Beleidsdoel 3-3 .
• De bijdrage van de provincie aan betere en schone mobiliteit in het HIC vindt u terug in Ambitie 2 Bereikbaar Zuid-Holland .

In 2021 heeft de provincie het volgende concreet bijgedragen aan de transitie Digitalisering:

• Connectiviteit: er is gestart met de Connectiviteit Brigade; 22 gemeenten zijn geholpen met informatievoorziening over glasvezel en uitrol van het 5G-netwerk.
• Uitgangspunten Antennebeleid 5G vastgesteld zodat gemeenten zelf in hun eigen organisatie dit kunnen implementeren en niet zelf opnieuw het wiel op gebied van 5G-masten hoeven uit te vinden.
• Cybersecurity: er is bijgedragen aan opzetten Cyberweerbaarheidscentrum Greenports samen met partners in de regio waaronder Greenport West-Holland en Security Delta. Dit centrum is het gezamenlijke loket voor digitale veiligheid voor bedrijven in het greenportcluster, zoals productiebedrijven, handel en toelevering.
• Digitaal MKB: Actieagenda Digitaal MKB Zuid-Holland opgesteld. In dit actieplan helpen we het brede mkb met digitalisering, onder meer door een overzicht te maken van alle (gemeentelijke) initiatieven die hierin zijn. Ook ondersteunen we de mkbwerkplaatsen in de provincie.
• Digitale Innovatie: het AI Hub Zuid-Holland voor kunstmatige intelligentie is gestart met de universiteiten, InnovationQuarter, TNO en gemeenten. Deze netwerkorganisatie zal één uithangbord maken en gezamenlijk aanspreekpunt zijn voor bedrijven en kennisinstellingen in Zuid-Holland die willen werken met Artificiële Intelligentie.
• Er is subsidie verleend aan het ImpaQt consortium. Hier werken 6 private partijen samen om een quantumcomputer met hoge kwaliteit apparatuur werkend te krijgen: het zogenaamde ImpaQT-project. Als dat slaagt, geeft dat deze regio wereldwijd een unieke positie als leverancier van quantumapparatuur.
• Actieplan Quantum: dit actieplan is opgesteld samen met de belangrijkste spelers in de provincie. Dit heeft als doel samen te werken aan concrete toepassingen van de quantumtechnologie.
• 5G-netwerken: het 5G Innovatieprogramma is gestart. Hierin krijgen mkb’ers de kans om met vouchers hun innovatie te testen met 5G apparatuur.

Corona zorgt voor uitdagingen, ook voor Circulair Zuid-Holland. De rol van de provincie in de circulaire transitie is erop gericht te inspireren, aan te jagen en verbindingen te maken. We zorgen dat er nieuwe netwerken tot stand komen en faciliteren de koplopers om gezamenlijk agenda’s te maken en (doorbraak)projecten te draaien die de transitie verder helpen. Online of hybride is dat niet altijd makkelijk maar toch zijn in 2021 mooie resultaten bereikt:

• Twee vernieuwersnetwerken zijn opgericht: Fair Solar (circulaire zonnepanelen), wat leidde tot een agenda met 13 projecten en Natuurlijke Reststromen, dat bestaat uit 150 deelnemers. In een vernieuwersnetwerk werken overheden, onderzoekers en ondernemers samen aan circulaire diensten en producten die bijdragen aan de transitie.
• Biobased bouwen is écht op de agenda gekomen en met steun van de provincie is de Landelijke City Deal Circulair en Conceptueel bouwen tot stand gekomen, waarin biobased bouwen een belangrijke plek inneemt. Vier Zuid-Hollandse gemeenten gaan via deze deal nu concreet aan de slag met circulaire gebiedsontwikkelingen.
• De ‘Plastic Pact tot Act (P>Act) challenge’ is in 2021 opnieuw georganiseerd om de circulaire denk- en doe kracht van de kunststofsector in het mkb te stimuleren. Dit heeft geleid tot 3 mooie projecten die vervolgens ook een vervolgstap maakten.
• Het evenement Samen Circulair Versnellen vond plaats. Een dag die in het teken stond van kennis en ervaring delen rond de circulaire economie bij Zuid-Hollandse gemeenten en waterschappen die een grote rol spelen in de circulaire transitie. De belangstelling was groot; 25 gemeenten, 4 waterschappen, 2 omgevingsdiensten en 13 andere organisaties namen deel.  
• Circulair is ook een verbindend thema gebleken in de samenwerking met gemeenten op de Zuid-Hollandse eilanden en binnen de Regiodeal. Met name op Goeree-Overflakkee en de Hoekse Waard heeft dit geleid tot een Uitvoeringsprogramma Circulair en zijn er circulaire projecten opgezet.
• In de provinciale organisatie is circulair onderdeel geworden van het nieuwe provinciale inkoopbeleid. Hiermee zijn onze inkopers verplicht om circulair aan te besteden of expliciet uit te leggen als het niet kan.  

Transities gaan erom beweging te creëren en de (on)mogelijkheden zichtbaar te maken. Dat is in 2021 gelukt: netwerken groeien, verschillende onderwerpen zijn op de agenda gekomen en hebben zowel het provinciale als landelijke nieuws gehaald en er is gewerkt aan innovatieve doorbraakprojecten.

Om de beleidsprestatie te realiseren zijn de volgende succesvolle subsidieregelingen in 2021 opengesteld:

• Planvorming Bedrijventerreinen (€ 0,5 mln). Er zijn 46 aanvragen ingediend.
• Verduurzaming Bedrijventerreinen (€ 2 mln). Er zijn 14 aanvragen ingediend.
• Planvorming Detailhandel (€ 0,5 mln). Er zijn 24 aanvragen ingediend.

Voor bedrijventerreinen zijn de budgetten uitgeput. Bij planvorming detailhandel is dat niet het geval. Er werd over het algemeen niet het maximale bedrag per project aangevraagd.

In 2021 zijn voor de Uitvoeringsregeling herstructurering van bedrijventerreinen 7 subsidieprojecten van in totaal 92 hectare vastgesteld. Als gevolg van de coronacrisis is de uitvoering van één project in 2021 wat vertraagd, waardoor er minder projecten zijn vastgesteld dan verwacht.

Dit jaar hebben we de ruimtelijke onderdelen van de strategie bedrijventerreinen vastgelegd in het provinciale Omgevingsbeleid, een behoefteraming bedrijventerreinen uitgevoerd en een uitvraag om regionale visies bedrijventerreinen op te stellen naar de regio’s verzonden. Het flankerend beleid voor het evenwicht tussen wonen en werken wordt ondertussen uitgewerkt in een brede aanpak revitalisering bedrijventerreinen, waarvoor een investeringsplan wordt opgesteld. We hebben vier woon-werkakkoorden afgesloten om afspraken te maken over een goede balans tussen wonen en werken in betrokken gebieden (Rotterdam: Feijenoord-City, Leiden: Werninkterrein, vier Haaglanden gemeenten: Den Haag, Delft, Leidschendam-Voorburg en Rijswijk; en Schiedam: Nieuw-Mathenesse).

Dit jaar hebben ambassadeurs bedrijventerreinen de organisatiegraad op bedrijventerreinen verhoogd en organisaties op bedrijventerreinen ondersteund met hun werkzaamheden. Er is bijvoorbeeld een digitale mkb-tool ontwikkeld om bedrijven te helpen verduurzamingsmaatregelen te kiezen.

Om de kantorenmarkt goed te kunnen volgen, hebben we een Monitor Kantoren 2021 op laten stellen, inclusief een blik op de toekomst.

Om bij te dragen aan goede en vitale centra hebben we het ruimtelijk detailhandelsbeleid uitgevoerd. Daarnaast hebben we een Aanpak Winkelgebieden opgesteld en gemeenten en winkeliers ondersteund bij visieontwikkeling, onderzoek, professionalisering en samenwerking voor levendige en vitale centra. Dit is gebeurd door een nieuwe overlegstructuur met centrummanagers en een kennissessie met gemeenteambtenaren.
Samen met de provincies Noord-Holland, Utrecht en Noord-Brabant is in 2021 een koopstromenonderzoek uitgevoerd. Dit onderzoek is nodig om de juiste balans tussen vraag en aanbod van winkels te kunnen bepalen. De resultaten ervan zullen waar nodig in 2022 worden vertaald binnen ons Omgevingsbeleid.

In het coalitieakkoord is afgesproken dat de regionale arbeidsmarkt beter wordt ondersteund door de juiste (her)scholingsprogramma’s.

• Is eerder al de meerjarige subsidieregeling ad € 5 mln voor het Human Capitalprogramma opengesteld.
• Is er een subsidieregeling ad € 1,5 mln opengesteld om werkgevers in de loonkosten tegemoet te komen die een onlangs gediplomeerde met een bepaald hbo-diploma voor minimaal een jaar hebben aangenomen;
• Is een klein, deskundig programmateam aangesteld, dat gedetacheerd werkt vanuit InnovationQuarter en dat een eigen werkbudget heeft.
• Is de bestuurlijke aansturingsstructuur via een taskforce van de Economic Board Zuid-Holland verder uitgebouwd en versterkt.
• Is een communicatiestrategie naar de bestaande en potentiële partners van het Human Capital akkoord ontwikkeld, waarmee partijen betrokken, gecommitteerd en geïnformeerd blijven.
• Is samengewerkt met andere provincies en de ministeries EZK (Economische Zaken en Klimaat) en SZW (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) om de herstelagenda’s van Rijk en IPO verder vorm en inhoud te geven;
• Is door leden van het programmateam meegewerkt aan meerdere aanvragen voor het Nationaal Groeifonds.

De website www.zuid-hollandinzicht.nl , waar de meest recente en relevante informatie over de arbeidsmarkt in Zuid-Holland is te vinden, is inhoudelijk verder verrijkt onder andere met verkenningen.

Er is een halfwegevaluatie uitgevoerd van het Human Capital akkoord Zuid-Holland (HCA). De belangrijkste positieve uitkomsten waren:

• Er is een gewaardeerde infrastructuur opgezet waarin partijen elkaar snel kunnen vinden en tot actie kunnen overgaan.
• Er is vooruitgang geboekt op de kwalitatieve benchmarks:
  • Zuid-Holland is de op een na veerkrachtigste provincie gebleken na de coronacrisis;
  • Zuid-Holland is van plaats 9 naar plaats 7 gestegen op de ranglijst van provincies in voorheen onbenut potentieel benutten.
• De structuur van het HCA, ofwel de gemaakte keuzes voor de routes en doelgroepen, de speerpuntsectoren en transities, en de werkwijze via kwartiermakers en deelakkoorden wordt positief beoordeeld.
• De governance van het HCA wordt als goed en daadkrachtig beoordeeld.
• Er is sprake van een gezamenlijke agenda en aanpak in het Human Capital netwerk om op provinciaal niveau te kunnen versnellen en opschalen.

Wat kan beter:

• Focus niet alleen op kwantitatieve resultaten en meer projecten, maar kijk naar wat werkt en schaal dat op.
• Kijk niet alleen naar wat meetbaar is, maar ook naar wat merkbaar is.
• Zorg in de communicatie voor een samenhangend overzicht. Zoom niet in op losse onderdelen.
• Houd ruimte voor wendbaarheid. Leg niet alle middelen en instrumenten op voorhand vast.
• Creëer lerend vermogen.

Verbinding door erfgoedlijnen van historische steden, dorpen en landschappen
In de afgelopen jaren heeft de provincie via een geïntegreerde en netwerkende aanpak de zeven erfgoedlijnen beleefbaar gemaakt. Het gaat om de Limes, de Landgoederenzone, de Atlantikwall, de Waterdriehoek, Historisch Haringvliet (voorheen Goeree-Overflakkee), Trekvaarten en de Oude Hollandse Waterlinie. We hebben onder meer het volgende gerealiseerd:

• De erfgoedtafels hebben ook in 2021 geadviseerd over de projecten uit het maatregelenpakket erfgoedlijnen. De afwegingskaders en streefbeelden van de erfgoedtafels zijn hierbij de leidraad.
• Het Werelderfgoedcomité van UNESCO heeft de Neder-Germaanse Limes de status van Werelderfgoed toegekend.
• Historisch Haringvliet is de in 2021 hernieuwde erfgoedlijn van de provincie Zuid-Holland. Deze erfgoedlijn bestrijkt de noordrand van Goeree-Overflakkee en de zuidrand van zowel de Hoeksche Waard (inclusief Tiengemeten) als Voorne-Putten. Ook de Bernisse, de historische rivierarm van betekenis die Voorne en Putten markeert, valt onder de verbrede erfgoedlijn.
• Binnen de erfgoedlijn Waterdriehoek is uitgebreid stilgestaan bij 600 jaar Sint Elisabethsvloed.
• De erfgoedtafels hebben in 2021 aandacht besteed aan diversiteit en inclusiviteit in de verhalen van de erfgoedlijnen en het publieksbereik. In dat kader is een Verkenning Inclusieve Erfgoedlijnen opgeleverd.

Immaterieel erfgoed, streekgeschiedenis en streektalen
In 2021 heeft de provincie haar inzet op het gebied van immaterieel erfgoed bepaald en aan Erfgoedhuis Zuid-Holland opdracht gegeven hier uitvoering aan te geven. Daarbij is:

• geïnventariseerd welke gemeenschappen zich bezighouden met immaterieel erfgoed en wat hun behoefte aan ondersteuning is. Eenzelfde onderzoek is gedaan voor de streektalen.
• het onderwerp onder de aandacht gebracht van gemeenten en historische verenigingen.
• gestart met een onderzoek naar de kansen voor de relatie toerisme-immaterieel erfgoed.

Restauratie van rijksmonumenten en herbestemming

• Door subsidies beschikbaar te stellen voor de restauratie en herbestemming van rijksmonumenten, wil de provincie deze bijzondere objecten behouden voor de toekomst. Met een amendement werd in 2021 € 2,8 mln extra beschikbaar gesteld voor de Subsidieregeling restauratie rijksmonumenten Zuid-Holland, zodat alle subsidieaanvragen die aan de vereisten voldeden konden worden gehonoreerd. In totaal was het budget daarmee € 4,2 mln. Hierdoor ontvingen 22 restauratieprojecten subsidie in 2021, waaronder molens, religieuze monumenten, industriële monumenten en een boerderij. Door aanpassing van de subsidieregeling kwamen orgels en interieurs eerder in aanmerking voor subsidie.
• Om herbestemming van rijksmonumenten te bevorderen heeft de provincie ook in 2021 subsidie beschikbaar gesteld voor werkzaamheden voor verduurzaming en toegankelijkheid van rijksmonumenten. In totaal zijn 4 subsidies verstrekt.
• In 2021 zijn PS geïnformeerd over de uitkomsten van de Erfgoedmonitor, waaruit blijkt dat de restauratieachterstand 12,8% betreft. De restauratieachterstand is met name groot bij de categorie agrarisch erfgoed (met 20,7 %). Op basis hiervan is besloten om tot en met 2027 jaarlijks € 2 mln toe te voegen aan de middelen voor de restauratie van rijksmonumenten. Dit gaat in 2022 en 2023 ten koste van onze inzet op groot onderhoud molens, erfgoedlijnen, toerisme, digitalisering van cultureel erfgoed en publieksbereik archeologie.
• Met de subsidieregeling werd ook het vakmanschap in de restauratiemarkt bevorderd met leerlingwerkplaatsen. Dit gebeurde ook via een bescheiden jaarlijkse begrotingssubsidie aan de Stichting Restauraties Opleidingsprojecten (ROP) Zuid West.
• De provincie financierde in 2021 vier adviezen op maat voor herbestemming, voor onder andere VOPAK in Vlaardingen, Verduurzaming kerken in Rotterdam en een Verkenning industrieel erfgoed. Het gaat daarbij om benodigd onderzoek of voorontwerp voorafgaand aan de uitvoering. Dit zijn er minder dan in voorgaande jaren. Wegens de inzet van de aanjager was er minder behoefte aan externe adviezen. Naar verwachting zullen in 2022 weer meer adviezen op maat worden uitgezet. Dan zijn extra middelen beschikbaar in het restauratiebudget.
• In 2021 is de aanjager herbestemming erfgoed in dienst getreden van de provincie. De drie aandachtsvelden agrarisch, industrieel en religieus erfgoed zijn met zijn komst in één persoon vertegenwoordigd. Met de komst van de aanjager zijn 32 objecten begeleid met advies. Als gevolg van corona verloopt herbestemming minder vlot dan verwacht.
• In 2021 is in samenwerking met de opgave Klimaatadaptatie gestart om in kaart te brengen welke gevolgen klimaatverandering heeft op (het gebouwde) erfgoed. Ook wordt meegewerkt aan het Erfgoed Deal project Kennisprogramma Klimaatbestendige Kastelen, Buitenplaatsen en Landgoederen.

Molens:

• Voor (regulier) onderhoud en draaipremies van molens waren in 2021 de structurele subsidies beschikbaar. Het totale budget betreft € 1 mln.
• Sinds 2017 biedt de provincie daarnaast een subsidieregeling voor groot onderhoud aan. Hierdoor kunnen kostbaardere en omvangrijkere restauraties worden voorkomen. Van de vijftien binnengekomen aanvragen konden er elf volledig worden beschikt.
• Uit het bovenstaande budget kregen ook de drie eigen molens in Leidschendam een forse onderhoudsbeurt. In 2021 werden molenbiotooprapporten opgesteld voor bijzondere molenbiotopen.

Bescherming van Zuid-Hollandse landschappen door onder andere cofinanciering van Erfgoed Deals
In het kader van de landelijke Erfgoed Deals, waarbij aandacht voor erfgoed en cultuur wordt geïntegreerd in ruimtelijke opgaven, is de erfgoeddeal ‘Het Linielandschap in dijkversterking Gorinchem’ voorbereid, uit te voeren in 2022. Beoogd resultaat is om de erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie en het UNESCO werelderfgoed Nieuwe Hollandse Waterlinie binnen dijkversterking bij Gorinchem zichtbaar te maken.

Erfgoedhuis
Het Erfgoedhuis Zuid-Holland is een belangrijke maatschappelijke partner van de provincie. Het Erfgoedhuis Zuid-Holland ontvangt jaarlijks een boekjaarsubsidie en heeft hiervoor in 2021:

• De provincie in de volle breedte ondersteund bij de uitvoering van het cultuurbeleid.
• Een erfgoeddag met als thema ‘De kracht van water’ georganiseerd. Deze dag was op locatie en deels online te volgen.
• Erfgoedinstellingen bijgestaan met in den lande ontwikkelde inventieve oplossingen voor problemen die door corona zijn ontstaan.
• Ingezet op verder professionalisering van de eigen organisatie.
• De online communicatie gestroomlijnd (onder meer door websites samen te voegen en het aantal terug te brengen).

Toerisme

• Toerisme is binnen de provincie in 2020 een volwaardige opgave geworden. Op basis van het coalitieakkoord hebben Provinciale Staten de beleidskaders vastgesteld en is de subsidieregeling toerisme geopend. In 2021 hebben 24 projecten subsidie ontvangen. Het betreft projecten met een toeristisch oogmerk die bijdragen aan andere provinciale opgaven. Naar aanleiding van de eerste openstelling is de regeling op enkele punten aangescherpt.
• Zuid-Holland neemt deel aan de landelijke data-alliantie (LDA) en ondersteunt enkele landelijke onderzoeken op het gebied van toerisme; daarbij wordt regionale samenwerking gezocht op het gebied van toeristisch onderzoek- en databeheer. In 2021 hebben we een adviesrapport laten opstellen over digitalisering en datamanagement.

• Met het Nationaal Park Hollandse Duinen zijn afspraken gemaakt voor een samenwerkingsovereenkomst toerisme.
• De coronapandemie heeft nog steeds een grote impact op de toeristische sector. Naast productontwikkeling stimuleren via een subsidieregeling, is er een vervolg gegeven aan de digitale hulpweken voor toeristische ondernemers. Hiermee zijn 120 mkb-ers met praktische hulp en online-learnings ondersteund om hun digitale vindbaarheid te vergroten. Binnen het IPO-veld vrijetijdseconomie vond afstemming plaats over landelijke actieprogramma’s die zich richtten op duurzaam herstel van de sector.
• De aandacht voor toerisme is het afgelopen jaar toegenomen. Dit heeft onder meer geresulteerd in beleidsmatige verankering in het regeerakkoord waar toerisme wordt benoemd als belangrijke economische sector, gekoppeld aan de opgave tot spreiding.

Nieuw depot
Nadat in 2020 de optie om een archeologisch depot te vestigen in combinatie met een Romeins Scheepvaartmuseum bij Archeon werd vertraagd, zijn diverse opties voor vestiging uitgewerkt. Dit heeft geleid tot een voorkeurslocatie op de historische plek bij de uitwatering in Katwijk.

Nationale Limes Samenwerking (NLS)
Het jaar 2021 stond in het teken van de erkenning van de Neder-Germaanse Limes als UNESCO werelderfgoed. Dit is een bijzondere prestatie, waar alle partijen hard aan hebben gewerkt. Nu moet dit werelderfgoed geborgd worden in onze verordening en zullen er voor de verschillende werelderfgoedsites managementplannen worden opgesteld.

Publieksbereik archeologie
In 2021 is voor € 170.000 aan subsidie verstrekt voor elf projecten. Doel is om een breed publiek kennis te laten maken met archeologie, zodat hiervoor meer draagvlak ontstaat onder de inwoners van Zuid-Holland. In 2022 wordt het onderwerp Publieksbereik archeologie geëvalueerd.

Ontstaan van Holland

• De netwerktafel ‘Ontstaan van Holland’ is enkele malen (digitaal) bijeengekomen.
• We willen de tafel laten uitgroeien tot een hecht samenwerkingsverband, gericht op uitvoering van publieksactiviteiten en projecten over het ontstaan van het graafschap Holland (900-1300).
• In 2021 zijn enkele tafelleden gestart met de oprichting van een stichting ‘Ontstaan van Holland’ om te fungeren als aanspreekpunt, extra middelen aan te boren en het werkgebied te verbreden.

Cultuurparticipatie

• In 2021 hebben de instellingen die de basisvoorziening cultuurparticipatie in de regio vormen, gemeenten en onderwijs ondersteund op het gebied van cultuureducatie en -participatie. Het gaat om Kunstgebouw, Jeugdtheaterhuis Zuid-Holland, Popunie en Stichting Educatieve Orkestprojecten (SEOP). Door de coronamaatregelen was ook 2021 een zwaar jaar; programma’s en activiteiten moesten worden uitgesteld of vervielen. De subsidie voor deze organisaties kon in 2021 worden geïndexeerd en er zijn extra middelen beschikbaar gesteld voor versterking van de organisatie en uitbreiding van taken en werkveld, onder meer door het aangenomen amendement Versterken Erfgoedhuis en Basisvoorziening Cultuur.
• Het Kunstgebouw is penvoerder van het landelijk programma ‘Cultuureducatie met Kwaliteit’ 2021-2024 voor 32 gemeenten. Daarnaast worden gemeenten en instellingen ondersteund bij aanvragen binnen het landelijk programma. Hierin staat de relatie tussen cultuur en het sociaal domein centraal.
• Bij het Rijk is centraal de schade verhaald die door de coronapandemie is ontstaan en deze zal aan de kunstinstellingen worden uitgekeerd.
• Het Jeugdtheaterhuis heeft samen met de gemeente Krimpenerwaard in 2021 de pilot om een infrastructuur voor jeugdtheater van de grond te krijgen voortgezet.
• De Popunie is gestart met de uitbreiding van Kunstbende (talentontwikkeling) naar onze provincie.
• SEOP heeft het project Gershwin (kinderen laten kennismaken met een groot symfonie-orkest) door de coronamaatregelen uitgesteld naar 2022 en ook het bevrijdingsfestival heeft niet fysiek kunnen plaatsvinden. Het festival is omgezet in een online versie.
• Er is samen met gemeenten een opdracht aanbesteed met als centrale vraag: welke samenwerking tussen de overheden, het ministerie van OCW en de culturele instellingen past het beste bij de ondersteuning en ontwikkeling van de culturele infrastructuur in Zuid-Holland? Hierbij lag het accent op gedeelde opgaven, thema’s en kansen. Dit heeft geleid tot de samenwerkingsagenda cultuur Zuid-Holland.

Ondersteunen bibliotheken
De provincie Zuid-Holland ondersteunt de openbare bibliotheken en het bibliothekennetwerk in Zuid-Holland via een subsidie aan ondersteuningsinstelling Probiblio. De gesubsidieerde activiteiten passen binnen het Toetsingskader (2017):

• Probiblio heeft het transport verzorgd van fysieke werken tussen bibliotheekvestigingen in Zuid-Holland.
• Probiblio heeft openbare bibliotheken geholpen om vernieuwingen door te voeren die nodig zijn om de inwoners van Zuid-Holland zo goed mogelijk te bedienen en de taken uit te voeren die gemeenten vragen van hun bibliotheken.
• Door de coronapandemie heeft Probiblio meer van haar diensten online aangeboden en openbare bibliotheken bijgestaan om de inwoners toch zo goed mogelijk te bedienen en te bereiken.
• De Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (2015) is geëvalueerd en het rapport is begin 2020 verschenen. De bevindingen worden meegenomen bij de actualisatie van het provinciaal Toetsingskader. Deze is voorzien in het voorjaar van 2022.